Abhazya Ermenileri, Dünü ve Bugünü

Türkolog, Prof. Dr. Zaza Tsurtsumia
Tiflis Tamar Mepe Universitesi

 
 
 
Ermenilerin Abhazya'da Yerleşmesi
            Gürcistan nüfusunun (3 milyon 700 bin) yüzde 7 oluşturan 255 bin Ermeni, Gürcistan başkenti Tiflis, Ermenistan'a sınırlı Kvemo Kartli ve Samtske-Cavakheti bölgeleri ile Batum ve Abhazya'da ikamet etmektedir.

            Ermenilerin Abhazya'a gelip yerleşmeleri esasen XIX yüzyulın ikinci yarısında gerçekleşti. Ermeniler Rusya-Osmanlı savaşları neticesinde Rusya İmparatorluğu tarafından Osmanlı'ya sürülen Abhazlardan boşalan topraklarında ikamet ettiler.

            1877–1878 Rus-Osmanlı savaşından sonra Trabzon-Rize arası bölgede yaşayan Hemşinli Ermeniler, Karadeniz’in kuzey-doğu sahillerindeki Gagra, Sukhumi, Tzebelda, Soçi, Adler'e yerleşmeye başladılar. Hıristiyan Hemşinli Ermenilerin bu yeni yerleşim yerleri Abhazya’dan Anapa’ya kadar uzanan sahil şeridine yayılmıştı.         

            Bu dönemlerde Abhazya’ya Osmanlı İmparatorluğu’ndan akın-akın Yunanlılar da göç etmekteydi. 1895–1896 yıllarında ve 1915 yılında Türkiye'den Ermenilerin Abhazya’ya göçü hız kazandı.


            Böylece, Hemşin Ermenileri Türkiye’nin Karadeniz kıyılarında yaşayan İslamlaştırılmış Hemşin Ermenileri ile Karadeniz’in Gürcistan (Abhazya) ve Rusya kıyılarında yaşayan Hıristiyan Hemşinli Ermeniler olarak iki temel gruba bölünmüştür.

            1897’de Suhum’da oturan 1083 Ermeniden 924’ü Osmanlı  uyrukluydu. Türkiye’den göç eden Ermenilerin Abhazya'da  toprak satın almaları ve tütün üretimi konusunda üstün olmaları karşısında ciddi kaygılar duyan Rusya, Osmanlı uyruklularının Abhazya'da gayrimenkul alımlarını yasaklamıştır.

            1886 yılı verilerine göre Abhazya’da 1037 Ermeni yaşamaktaydı ve bu sayı toplam nüfusun %1, 5 kadarıydı, 1897 yılı verilerine göre ise Ermeni sayısı 6552 kişi (%6,2) idi. Ermeniler, nüfus yoğunluğuna göre Abhazlar ve Gürcüler'den  daha az, fakat Ruslardan çoktu.

            1914 yılında Abhazya’daki Ermeni toplumunun toplam sayısı 16.794 kişiye ulaşmıştı (toplam nüfusun %12,5). 20. yy. başlarında Suhum’da Ermeni okulu ve kilisesi faaliyet göstermekteydi. Abhazya’da Ermenilerin esas işi tütüncülüktü.

            Gürcistan'in Sovyet Birliği içerisinde bulunduğu 1921-1991 yıllarında Abhazya'da Ermeni nüfusu artış gösterdi ve üçüncü etnik unsuru haline geldi. 1989 nüfus sayımına göre Abhazya'nın toplam nüfusun (525 bin kişi) % 45.7 (240 bin Gürcü), % 17.8 Abhaz (93 bin), %14.6 Ermeni (77 bin),  %14.2 (75 bin) Rus ve % 3 ( 15 bin) Yunan idi.
 
 
Gürcü-Abhaz savaşı ve Ermeniler
            Abhazya'da 1980'lı yılların sonunda Ermeni diasporası ve Ermenistan'daki millyetçilerinden aldığı desteklerle kurulan Ermeni Krunk ve Maştots örgütleri,  Abhaz ayrılıkçı syasetçilerin yanına yer alıp Gürcistan'dan ayrılarak Rusya'sına bağlanmasını talep ettiler. Abhazya Ermenileri Karabağ Ermenilere silah gönderek parasal yardımı yapıyorlardı.

            Abhazya'daki Ermeni nüfusunün ileri gelenlerinden Galust Trapizonyan, Albert Topolyan ve Vagarşak Kosyan, 14 Ağustos 1992'de Gürcü askeri birliklerin Abhazya'ya girişinden hemen sonra 200 kadar Ermeni militanı Gagra ve Gudauta ilçelerinde seferber ederek Abhazya'nın Gürcü işgalcilerden temizlenmesi sloganıyla harekete geçtiler.

            Gürcistan merkezi hükümetin Abhaz ayrılıkçıların Gürcistan'ın toprak bütünlüğüne karşı çıkışlarından dolayı Abhazya'da anayasal düzeni tesis edeceğini, yerel Ermeni nüfusuna hiçbir şekilde dokunmayacağını açıklasa da Ermeni liderleri Rusya'dan aldığı talımatlarla Gürcü askerlerine saldırmalara geçtiler. Vagarşak Kosyan'ın ve kardeş Aşot'un başını çektiği Hay Fedayi  Ermeni çetesi 1 Ekim'de Gagra'ya saldırıp onlarca sivil Gürcü  katl ederek Abhaz birliklerin Rusya sınırna doğru ilerlemesinde katkıda bulundu.

            1993 ylın Şubat ayında Gagra ve Gudauta ilçelerinde Abhaz ayrılıkçıların safına geçen Ermeni çetecileri organize edilerek Abhaz lideri V. Ardzinba'nın emri ile Bagramyan taburu kulumuştu. İkini Dünya savaşında Rus ordusunda mareşal olan Ermeni kökenli İvan Bagramyan'ın adını alan bu Ermeni Birliği'nin komutanlığına Vagarşak Kosyan getirildi.


            Bagramyan Taburu'na Ermeni diasporası ve Eçmiadzin'dan destek gelmeye başladı. Rusya'daki Ermeni diasporası para ve silah gönderirken Eçmiadzin'den de özel bir görevle bir papaz gönderilmişti.

            Bagramyan Taburu 1993 Mart, Haziran ve Temmuz aylarında Abhazya merkezi Sohumi'de konuşlanmış olan Gürcü askerlere karşı operasyonlarına katılmış, 1993 yılın Eylül'de ise Abhaz'ların ateşkes anlaşmasını ihlal ederek Sohumi'ye saldırdığı günlerde ilk sıralarda yer almış ve büyük kayplar vermişti.

            Abhazların yanında toplam 2 bin Ermeni savaşarak 200'e kadar öldürüdü. 11 Ermeni komutanına Abhazya kahramanı ünvanı verilmiştir. Bagramyan taburu 30 Eylül 1993'te Gürcü ordusunun Abhazya'yı terk etmesinden sonra da yerel Gürcü'lere karşı insanlık suçu işlemiş, onlarca Gürcü'yü öldürüp veya sürgün ederek evleri ve malvarlıklarına el koymuştu.

            Abhazya'da yaşayan Gürcü'lere etnik temizlik uygulanmıştır. 8 bin kadar Gürcü sivil öldürdü. Abhazya nüfusunun yaklaşık yarısını oluşturan 230 bin Gürcü de zorla göç ettirildi.
1998 yılında Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konseyi, Abhazya’da Gürcülere etnik temizlik uygulandığını resmen kabul etti.  Birleşmiş Milletler Genel Kurulu da Abhazya'da Gürcülere etnik temizlik yapıldığını ve göç ettirilen kişilerin evlerine dönmesi gerektiğini karara bağladı.
 
Ermeniler Abhazya'da İkinci Etnik Unsur
            Abhazya'da 2011 yapılan resmi nüfus sayımına göre, Abhazya’nın toplam nüfusu 241 bin kişi. Abhazlar 122 bin, Gürcüler 46 bin, Ermeniler 42 bin, Ruslar 22 bin, Yunanlılar 1350 kişi. Böylece Abhazlar nüfusun yüzde 51, Gürcüler yüzde 19, Ermeniler yüzde 17, Ruslar yüzde 9.

            Ermeni Rus ve Gürcü basınında çıkan haberlere göre ise, Abhazya'da Ermnilerin sayısı bilimçli olarak azaltlıyor ve şu anda Abhazya'da yaşayan Ermenilerin gerçek sayısı 70-75 bin kişidir. Öte yandan, 2003 yılı sayımına göre, 94 bin kişi olan Abhazlar'ın 2011 yılında 30 bin kişilik artış gösteremediklerini,  bazı Abhazlar'ın yaşamak için Rusya'ya gitmelerinden dolay  sayıların azaldığını ve 90 bin kişinin altına düştüğünü, fakat resmi verilerinde Abhazların sayısının kasten daha fazla gösterildiğini ileri sürülmektedir.

            Gali Gürcülerinden birçoğunun Abhaz makamlarından gelen baskılarla Gürcistan'a geçtiklerini dikkate alınırsa Ermenilerin Abhazya'da Abhazlar'dan sonra sayı açısından ikinci etnık unsuru konuma geldiğini görünmektedir.

            Abhazya'da Ermeniler Sukhumi ilçesi, Gagra merkez ve köyleri ile Gulripşi ilçesinde yoğun olarak yaşamaktadır. Suhumi ilçesi köylerinde nüfusunun yüzde 56 oluşturan Ermeniler, Gulripşi ilçesinde yüzde 47'e kadar, Gagra'da ise yüzde 38, Gudauta ilçesi ve Sohum merkezinde yüzde 10 civarındadır.


Abhazya Ermenileri Siyasi Kimlik Kazanıyor
            Savaş sonrası yıllarında Abhazya Ermenileri, Rusya'nın Ermeni nüfusun yoğun yaşadığı Krasnodar Eyaleti'ne bağlanması için çabaları sarf ettiler. Ermeni örgütleri bir çatı altına getiren Abhazya Parlamento milletvekilleri Vagarşak Kosyan ve Galust Trapizonyan, Başbakan Yardımcıları Albert Topolyan ve Suren Kereselyan, Abhazya Ermeni Topluluğu (Armyanskaya Obşina Abhazii) adında bir örgüt kurdular.

Abhazya Ermeni Topluluğu şu anda Abhazya'da yaşayan Ermenilerin siyasi ve ekonomi çıkarları gözetmektedir. Ermeni öğretmenlerle yazarlar Amşen  Sivil  Kamu Harekatı kurarak Ermenice ve Rusça Amşen gazetesi çıkartmaktadır. Abhazya'daki 34 Ermeni okulunda Ermenistan Eğitim Bakanlığı programı ile eğitim verilmektedir.

            35 kişilik Abhazya Parlamentosu'nda kontenjan gereği 2 Ermeni millevekili yer almaktadır. Bagramyan Taburun komutanlarından Vagarşak Kosyan ise Parlamento başkanvekildir.

             Abhazya'nın anayasasına göre, vatadaşı olmayanlara ülkede toprak satın alma hakkını tanımamaktadır. Abhazya vatandaşı Ermenilerin Ermenistan ve Krasnodar'dan gelen akrabaları Abhaz memurlarına rüşvet vererek Abhazya pasaportlarına sahib olabiliyor ve Abhazya'da toprakları da satın alabiliyorlar. Öte yandan, Gali ilçesinde yaşayan  30 bin Gürcü'den Abhazya pasaportlarına el konulmuştu. Gali Gürcü'lerine ikinci sınıf vatandaşı muamelesi yapılmaktadır, yönetime seçilme ve saçme hakkını elinden alınmıştır.

            2015 yılında Abhazya'da Ermeni Soykırımı Anma Etkinlikleri yapılmıştır. Abhazya'daki Ermeni Soykırımı anmaları organize etmekle görevlendirilen Abhazya Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Süren Kerselyan, 1915 kurbanlarının anısına Gulrıpş İli, Pşap Köyünde bir anıt açıldığını,  Gagra'daki Ermeni Kilisesi'nde dua ayini yapıldığını, Abhazya'daki tüm Ermeni okullarında anma toplantıları tertiplenip, film gösterimi organize edildiğini bildirdi. 24 Nisan günü Abhazya Ermeni Cemaati, Sohum'daki "Sürgün Anıtı'na" çiçek bırakarak, saygı duruşunda bulundu. Saygı duruşu ve etkinliklere başta Abhazya Cumhurbaşkanı Yardımcısı Vitali Gabnia ve hükümet üyeleri ile parlamento milletvekilleri katıldı.
  

Abhaz-Ermeni Anlaşmazlık Konusu: Demiryolu Hattı
            Ermenistan'ın Gürcistan ve Abhazya üzerinden Rusya'ya bağlanabilecek Güney Kafkasya Demiryolu Hattı'nın yeniden işletilmesi talepleri Abhazya Ermenileri tarafından destekleniyor.
Ermenilerin taleplerine Rusya da olumlu yaklaşmaktadır. Gürcistan hükümetin  demiryolun açılması konusunda net bir tavrı sergilemeyerek, bu konuda Azerbaycan'dan çekindiğini varsayılmaktadır. Öte yandan, Abhaz yöneticileri de demiryolun açılmasına sıcak bakmamaktadır. Abhaz'lar bu demiryolu vasıtasıyla Gürcistan'ın Abhazya'yı bir şekilde kendi köntrolü altına alma çabalarından ve bu yönden Rusya'ya yeniden yaklaşabileceğinde nendişelenmektedir.

            1992-1993 Abhazya savaşı sonucu, Rusya-Gürcistan-Ermenistan demiryolu (Transkafkasya Hattı) kapandı. 1992 yılından itibaren Ermenistan bu Rusya'ya bu ulaşım hattını kullanamıyor.

            Ermenistan bugün Rusya ile ticari ilişkilerini Gürcistan’ın Kafkasya dağ geçidindeki Darial gümrük kapısı üzerinden ve bir kısmını de Batum limanından gerçekleştirmektedir. Ancak bu yolların teknik imkanların kısıtlı olması ve Gürcistan-Rusya ilişkilerine bağlı olması Ermenistan'i çoğu zaman özellikle kış aylarında zor durumda bırakmaktadır.

            Abhazya demiryolunun açılması, Ermenistan kadar Rusya için de önemlidir. Ermenistan’da bulunan 102. Rus askeri üssünün donanımında Rusya ciddi sorunlarla karşı karşıyadır. Rusya ve Ermenistan, Abhazya demiryolunun açılması konusunu gündeme getiriyorsa da Tiflis demiryolunun açılma müzakerelerine Abhazya’nın bir taraf olarak katılımına karşıdır.

            Abhaz yetkililer ise demiryolunun açılması için Gürcistan’la Abhazya arasında Enguri nehrinde bir gümrük kapısı oluşturulmasının şart olduğunu belirtyor ki bu da Tiflis için kabul edilemez bir taleptir.

            Bu durumda Ermenistan ve Rusya'nın demiryolu açılması çabalarına Abhazya'daki Ermenilerden resmi destek gelmişti. Abahzya'daki Ermeni toplumu liderleri Kosyan ve Trapizonyan, 2014 yılın Temmuz ayında Abhazya hükümetine çağrıda bulunarak Abhazya üzerinden Ermenistan ve Gürcistan'ı Rusya'ya bağlayan demiryolu hattının yeniden faalyete geçmesini istediler.


            Ermenilerin bu çağrısına Abhaz yöneticilerinden olumlu karşılık vermemekle beraber Abhaz toplumunda bir Ermeni faktörü müzakerelere de yol açmıştı. Hızla artan Ermeni nüfusun Abhazları tehdit edebileceği, Ermenilerin ekonomik sektöründe kazanan üstünlük ve gelirlerin siyasi amaçla kullanabileceğini belirten Abhazlar Rusya'nın Ermenileri açıkça desteklenmesinden de hoşnutsuzluğu dile getiryorlar.

2015 yılında Abhazya parlamentosu Abhaz milletvekili Aslan Kobahiya, Abhazya'da Ermenilerin spor turunuvaların dzenlenmesine karşı çıktı. Ermenilerin ayrı bir spor ve kültürel faaliyetleri düzenlemelerine bile şüphe ile bakan Abhazlar, Ermeni nüfusun kendi liderleri etrafında toplanan bir siyasi örgüt haline gelmeleri ve Abhazlardan farklı amaçlarla hareket edebilecekelrinden endişe etmektedirler.

 
Sonuç
            Abhazya savaşında Ermenilerinin etkin rölü üstelendiğini ve bugünlerde de tarım, ekonomi ve ticaretinde lider pozisyonuna geçtiklerini dikkat çekicidir. Abhazların kamu sektöründe yoğun olmalarına karşılık Ermeniler de son yıllarında siyasi güç oluşturma yolunda ilerlemektedir.

            Abhazya'nın sözde bağımsızlığının tanımasından sonra imzalanan anlaşmalarla Ruslar, Abhazya'yı Güney Kafkasya'da bir Rus Üssü haline getirdi. Rusya'nın sadık müttefikleri olan Ermenilerin de Abhazya'da ikinci etnik unsuru olup siyasal kimliği kazanacağını ve Abhazya'nın geleceği konusunda söz sahibi olacaklarını  görülmektedir.
 
Kaynakça: