1573 Tarihli "Gürcüstan Vilayeti Mufassal Defteri"
Nodar ŞENGELİA
Transkafkasya'da ve özellikle Gürcüstan'daki İran-Osmanlı egmenlik savaşları, 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu'nun lehine sonuçlandı. Bilindiği gibi Osmanlılar, 1555 tarihli Amasya Antlaşması'yla Batı Gürcüstan'ın ve Samtshe-Saatabago'nun (Samtshe Atabeyliği) batı kesimine egmen oldular. 1590 tarihli İstanbul Antlaşması'yla da Batı Gürcüstan'ı ve bütün atabeyliği ele geçirdiler. Osmanlı yönetimi, Gürcüstan'da mevcut toprak mülkiyet biçimini değiştiren Osmanlı sistemini ve toprak mülkiyeti kanunlarını yürürlüğe koymaya başladı. Bunun siyasi bir sonucu olarak Güney Gürcüstan'ın önemli bir bölümü uzun süre Gürcüstan'dan koptu ve "Gürcüstan Vilayeti" adıyla Osmanlı İmparatorluğu'nun idari birimlerinden biri olarak kaldı.
"Gürcüstan Vilayeti", "Çıldır Eyaleti" ve "Ahıska Paşalığı", aynı idari birim için kullanılan terimlerdir. Osmanlı maliyesi, Gürcüstan'dan ele geçirilen bölgelere ilişkin kayıtlar tutmaya başladı. Bu kayıtların tutulmasıyla birlikte bölgede Osmanlı kanunları ve vergi sistemi yerleştirildi. Vergi mükelleflerinin kayıtlarının tutulması için, "mufassal defter" ve "icmal defteri" denen iki tür defter vardı. Bu defterler, toprak mülkiyetinin yasal olarak düzenlendiği resmi evraklar sayılıyordu. Mufassal defterin bir mukaddime olarak kanunnamesi vardı; burada sisteme ilişkin kurallar ve bölge halkının ödemekle yükümlü olduğu vergiler belirtiliyordu.
Gürcü tarih yazıcılığında bu konuyla ilgili bugüne değin bilinen tek defter "Gürcüstan Vilayeti Mufassal Defteri"ydi. Bunun Gürcüce çevrisi ve bilimsel bir değerlendirmesi üç kitap halinde, Gürcü türkolojisinin kurucusu Sergi Cikia tarafından yapılmıştı (I. Kitap, Türkçe Metinler, 1941; II. Kitap, Gürcüce Çevirisi, 1946; III. Kitap, Yorumlarla Değerlendirme, 1958). IV. Kitap-Tarihsel Coğrafya Sorunları ise yayıma hazırlanmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu'nda tutulmuş bir defterin, bu biçimde değerlendirmesinin Osmanlı araştırmaları alanındaki ilk ve tek örneği bu çalışmadır. Sözü edilen defter 1595 yılına aittir. Defterin ön kısmında Gürcüstan Vilayeti için bir kanunname yer almaktadır. Ancak 1946 yılında Türk bilim adamı Ömer Lütfi Barkan'ın kanunlar derlemesinde tamamen farklı, Gürcüstan Vilayeti için daha erken tarihli, 1573 yılında hazırlanmış kanunnameyle karşılaştık. Kanunnameyi çevirdim ve bu, bilimsel bir değerlendirmeyle birlikte 1962 yılında yayımlandı. O tarihte, bu kanunnameyle ilişkili bir defterin olabileceğini belirtmiştim.
Gerçekten de Türkiye'de arşivlerde yaptığım kısa süreli çalışma sırasında İstanbul Başbakanlık Arşivi'nde, 525 nolu ve 981 (1573) yılına ait "Gürcüstan Vilayeti Mufassal Defteri"ni ortaya çıkardım. Bu defterde daha önce sözünü ettiğim kanunname bulunmaktadır. Bu, 1595 yılına ait "Gürcüstan Vilayeti Mufassal Defteri"nden daha kısa, 3-7 sayfa ve daha erken tarihlidir.
1573 tarihli defterin kanunnamesine iki sayfalık bir açıklama eklenmiş. Burada defterin, Kanuni Süleyman'ın halefi II. Sultan Selim döneminde (1566-1574) tutulduğu belirtilmiş. Ayrıntılı tarihi Zilkade 981 (Kasım-Aralık 1573) olarak kaydedilmiş. Sonra Sultan Selim'in tuğrası yer alıyor. Deftere gelince:
Şimdi elimizde, bugüne kadar bilinmeyen ve bana göre Gürcüstan topraklarında, Osmanlı yönetimindeki Gürcü eyaletler için düzenlenmiş ilk kapsamlı defter var. Bu defterin, daha önceden bildiğimiz ve biraz daha geç bir döneme ait bir defterle karşılaştırılması, hiç kuşkusuz bizim için önemli pek çok sorunu açıklığa kavuşturacaktır.
Ne var ki, bu kısa süre içinde, yeni tespit edilmiş "Gürcüstan Vilayeti Mufassal Defteri"ni bütünüyle incelememiz mümkün olamazdı; ancak bu iki defter arasındaki belirgin farklılıkları ortaya koymak mümkündür. İncelemiş olduğu defterden hareketle Sergi Cikia'ya göre Osmanlılar Gürcüstan Vilayeti'nin tahririni 1595 yılında yapmışlar ve vilayeti sekiz livaya (sancak) bölmüşlerdir: Ahıska (Ahaltsihe), Ahılkelek (Ahalkalaki), Çıldır, Posof, Petra, Panak ve Ardahan-ı Büzürg. Bizim tespit ettiğimiz daha erken tarihli, 1573 yılına ait defterde ise yalnızca dört liva söz konusudur: Tortum, Oltu, Ardahan-ı Büzürg ve Ardanuç. Bütün livalarda çok sayıda nahiye yer alıyordu. Ardahan-ı Büzürg livasına erken tarihli deftere göre altı nahiye bağlıydı: Günye, Kuta, Mişe, Kiamhisi, Panak ve Panaskert nahiyeleri. Daha geç tarihli defterde, erken tarihli defterden Ardahan-ı Büzüg livasına girmiş olan üç nahiye var: Mzavre, Çıldır ve Tkiani bölgesi (Mişe).
1595 yılı defterinde Ardanuç livası için berzer bir durum söz konusu değil, liva 73 köyüyle bir bütün olarak girmiş bulunuyor. Bu deftere göre Gürcüstan Vilayeti'ne, daha erken tarihli defterde adları geçmeyen Taoskari, Haçeni ve İşhani nahiyeleri de giriyor.
Bunların yanında şu gerçeği de belirtmek gerekir ki, 1573 tarihli Gürcüstan Vilayeti defteri daha küçük bir bölgeyi içine alıyordu. Burada açık olarak görülüyor ki, bu iki defterin tutulduğu bu küçük zaman dilimi yalnızca 22 yıldan ibarettir. Bu süre içinde Osmanlılar Güney Gürcüstan'da egemenliğini daha da pekiştirmişler ve ele geçirdikleri toprakları genişletmişlerdir. Fakat ele geçirdikleri toprakları bölmüşler ve Gürcü topraklarını değişik eyaletlere katmışlardır.
Osmanlı egemenliğindeki toprak mülkiyeti Gürcü toprak mülkiyeti biçimini ortadan kaldırmış ve yeni yasalara göre yeniden düzenlemiştir. Osmanlı toprak sistemine göre dirlik biçimleri şunlardı: has, zeamet, tımar, vakıf, serbest tımar, çiftlik. "Gürcüstan Vilayeti Mufassal Defteri", Osmanlı defterlerine özgü geleneksel biçimlere uygun olarak tutulmuştur. Bir nahiyenin köyünün haneleri verildikten sonra, ödenmesi gereken vergiler ve onların miktarları sıralanıyor. Her bölgenin, köyün, mahallenin ödemesi gereken miktarlar hesaplanmış.
Hıristiyan nüfus, Müslümanların yükümlü olmadığı vergileri de ödemek zorundaydı. Hiçbir Müslüman Gürcü 25 akçelik ispençeyi ödemekle yükümlü olarak yazılmış değildi. Müslümanlar daha çok imtiyazdan yararlanıyordu. Defterde yazılı Müslümanlar, kayıtlı kişilerin Müslüman olduğunu ve imtiyazlardan yararlandığını gösteren özel işaretlerle belirtilmişti.
Herkesten ağır ve güç koşullarda çalışan kesim köylülüktü. Asıl olarak Osmanlı vergileri ağır bir yük oluşturuyordu. Köylüler vergilerini ödeyemiyor ve topraklarını terk ederek kaçıyorlardı. Bu durum kanunnamelerde de belirtilmiştir. Yönetim Gürcü topraklarına Kürt nüfusu yerleştiriyordu. Bu konudaki kanunnamede, "burası sınırdır ve halkın iskânı gereklidir" deniyordu.
Böylece Gürcüstan Vilayeti tahririnin yapılması ve kayıtlarının tutulması, Gürcüstan'ın bu kesiminde Osmanlıların kendi düzenlerini yerleştirdiklerini açıkca gösteriyordu. 1573 tarihli "Gürcüstan Vilayeti Mufassal Defteri", Gürcü tarih yazıcılığında önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. Bu kaynak, hiç kuşkusuz 16. yüzyılın son çeyreğinin Güney Gürcüstan'ının iktisadi, siyasi, tarihsel coğrafi, demografik ve başka sorunlarının açıklığa kavuşturulmasında önemli rol oynayacaktır.
Türkçesi: Fahrettin ÇİLOĞLU
mamuli, Ekim-Aralık 1997, Sayı 4
* Nodar Şengelia, Tbilisi DevletÜniversitesi Doğu Tarihi Bölümü profesörü