ABHAZYA'DA KARTVELGİL DİLLERE AİT YER İSİMLERİ
ქართველური ტოპონიმები აბხაზეთში
Bu yazıda, eksiz bitki isimlerinin yer ismi (toponim) olarak kullanıldığı, Özgül Kartvelgil Yer İsmi Modeli’ni değerlendireceğiz. Bu model, Gürcüstan coğrafyasının neredeyse tamamı üzerinde gözlemlenmektedir. Keza, modelimiz Abhazya coğrafyası üzerinde de gözlemlenmektedir fakat bu coğrafyaya ait yer isimleri Abhaz dili içinde bulunamamıştır. Özgül Kartvelgil Yerismi Modeli’ni anlamak için Suhumi (სუხუმი), Gagra (გაგრა) ve Tkvarçeli (ტყვარჩელი) örnekleri üzerinde duracağız.
XIX. yy. ortalarından sonra bugünkü Abhazya toprakları üzerinde, Yunanca, Rusça, Ermenice ve başka dillerde bir dizi yer ismi ortaya çıktı. Bu durumun nedeni, Abhaz nüfusun önemli bir kısmının Türkiye’ye (Osmanlı Devleti) ve diğer yakın doğu ülkelerine zorunlu göçüydü. Abhazya topraklarına, Rus İmparatorluğu tarafından güç kullanılarak, çeşitli etnik gruplardan insanlar yerleştirildi. Rus İmparatorluğu, 1878 yılında Abhazya’nın tamamını işgal etti. Bu tarihe kadar, bugünkü Abhazya toprakları üzerinde farklı tarihsel periyotlarda meydana gelmiş farklı etnik ve demografik dönemler, tarihi belgeler ve kroniklerden yararlanılarak ayırt edilebilir. Yunan, Latin, eski Gürcü, Arap, Ermeni, Türk, Slav, Batı Avrupa tarihi belgeleri ve coğrafik haritalar, bugünkü Abhazya topraklarının, M.S. I.yy. ve II. yy. öncesi, Kolh (Megrel-Laz) ve Svan kabilelerinin yerleşim yeri olduğunu gösteriyor. M.S. I.yy. ve II. yy.dan sonra Abhazların ilk ataları bu topraklarda görünmeye başladı. XV. yy. sonunda, özellikle Gürcü Devleti’nin tamamen dağıldığı dönemde, işgal, asimilasyon, yayılma ve göç arttı. Daha sonra ise gitgide şiddetlendi. XVIII. yy. sonunda, Abhaz nüfusu ve Abhaz dili, bugünkü Abhazya topraklarının tamamına yayıldı. Bölgenin yerel (otokton) halkları olan Megrellerin ve Svanların dilleri, Abhaz dilinin Abhazya’nın tamamına yayılmasından dolayı geriledi.
Kartvelgil (ქართველური) dillerin Abhazca’ya olan etkisi, Abhaz lehçelerinin kelime haznesinde, sözdiziminde, Abhazca konuşmaların neredeyse tamamına yakın bir kısmında (özellikle kelime ve fiil morfolojisinde), Abhazca’nın fonolojik ve morfolojik sisteminde açıkça gözlemlenebilir.
YER İSMİ OLARAK KULLANILAN BİTKİ İSMİ ÖRNEKLERİ
Abhazya’da, eksiz bitki isimlerinin yer ismi olarak kullanıldığı tespit edilmiş fakat bu yer isimleri Abhaz dili içinde bulunamamıştır. Modelimiz, aşağıdaki Gürcüce yer isimlerinde olduğu gibi Gürcüstan coğrafyasının neredeyse tamamında gözlemlenmektedir:
* tsznori (წნორი) (Kaheti’de Siğnaği bölgesinde küçük bir kasaba)
tszknori (წყნორი) (İmereti’de Tkibuli bölgesinde bir köy)
tsznori (წნორი), Gürcüce’de ‘söğüt ağacı’ anlamına gelmektedir.
* chandari (ჭანდარი) (Kartli ve Kaheti’de, Gurcaani ve Ahalgori bölgelerinde pek çok köy bu ismi taşımaktadır.)
chandari (ჭანდარი), Gürcüce’nin Kartli, Pşav, Mesh, Kaheti, Cavaheti lehçelerinde ‘çınar ağacı’ anlamına gelmektedir.
* kvavili (ყვავილი) (Kartli’de Duşeti bölgesinde bir köy)
kvavili (ყვავილი), Gürcüce’de ‘çiçek’ anlamına gelmektedir.
* dgnali (დგნალი) (Kartli’de Duşeti bölgesinde bir köy)
(m)dgnali/dgnari ((მ)დგნალი/დგნარი)
dgnari (დგნარი) Gürcüce’de ‘keçi söğüdü’ anlamına gelmektedir.
* tshemna (ცხემნა) (Acara’da Keda bölgesinde bir köy)
tshemna/tshemla/rtshmela (ცხემნა/ცხემლა/რცხმელა)
rtshmela (რცხმელა) Gürcüce’de ‘Kafkasya Gürgeni’ anlamına gelmektedir.
* tsatshvi/tshatshu (ცაცხვი/ცხაცხუ) (Samegrelo’da Zugdidi bölgesinde bir köy)
Gürcüce tsatshvi (ცაცხვი), Megrelce tshatshu (ცხაცხუ), ‘ıhlamur’ anlamına gelmektedir.
* bia (ბია) (Samegrelo’da Hobi bölgesinde bir köy)
bia (ბია), Megrelce’de ‘ayva’ anlamına gelmektedir. [Gürcüce, komşi (კომში)]
* iph (იფხ) (Svaneti’de Mestia bölgesinde bir köy)
iph (იფხ), Svanca’da ‘eğrelti otu’ anlamına gelmektedir.
Abhazya coğrafyasından da benzer örnekler verebiliriz. Örneğin, tshumi (ცხუმი) (Abhazya’nın başkenti Sohumi’nin (სოხუმი) Gürcüce eski ismi), gagra (გაგრა), gentszvişi (გენწვიში), merheuli (მერხეული), kamani (კამანი), kopiti (კოპიტი), tkvarçeli (ტყვარჩელი), merkula (მერკულა).
SUHUMİ (სუხუმი)
Abhazya’nın başkenti günümüzde Sohumi olarak adlandırılmaktadır. Bu kent, tarihin farklı dönemlerinde farklı isimlere sahip olmuştur. Sohumi, antik dönemlerde Yunan ve Romalı yazarlar tarafından Dioskuria veya Sebastopolis olarak biliniyordu. Şehir, Gürcüce olarak ilk defa eski Gürcü tarihçi Cuanşer Cuanşeriani (ჯუანშერ ჯუანშერიანი) tarafından VIII. yy.’ın 30’lu yıllarında zikredilmiştir. Cuanşer Cuanşeriani, Kartlis Tshovreba’da (ქართლის ცხოვრება-Gürcüstan Tarihi) şehri adlandırırken Gürcüce ‘tshumi’ (ცხუმი) kelime formunu kullanmıştır. Bu form XIX. yy. ortalarına kadar kullanılmıştır. Arap ve Türk kaynaklarında ise ‘tshumi’ formu yerine ‘suhumu’ ve ‘suhum’ formlarının kullanıldığı görülmektedir. Rusça ‘Suhumi’ (სუხუმი), Türkçe ‘Suhum’ isminden (სუხუმ) türemiştir ve modern Gürcüce’de kullanılan ‘Sohumi’ (სოხუმი) ismi için kaynak haline gelmiştir.
Abhazlar, Sohumi şehrini ‘akua’ (აყუა) olarak adlandırmaktadırlar. Eski tarihi belgelerin hiçbir yerinde bu form zikredilmemiştir ve etimolojisi hala belirsizdir. ‘Akua’ kelimesinin Megrelceleşmiş formu aku-ciha [(აყუ-ჯიხა) (Megrelce ciha (ჯიხა), Gürcüce tsihe (ციხე) ‘kale’ anlamına gelmektedir.)], yerel Kartvelgil (Megrel-Svan) toplulukların asimilasyonunun ve hareketli Abhaz topluluklarının Abhazya topraklarına yerleşiminin sona yaklaştığı, XVIII. yy’ın ikinci yarısına ait kaynaklarda görülmektedir.
Yer ismi ‘tshumi’ hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Biz, ‘tshum’ (tekil form) kelimesinin Svanca’da ‘Kafkasya Gürgeni’ anlamına geldiğini söyleyen görüşü destekliyoruz. Svanca ‘tshum/tshe’m/tshvem’ (ცხუმ/ცხემ/ცხვემ), Gürcüce ‘tshemla’ (ცხემლა), Megrelce ‘tshemuri/tshimuri’ (ცხემური/ცხიმური), Lazca ‘tshemuri/mtsheburi’ (ცხემური/მცხებური), Kafkasya Gürgeni anlamına gelmektedir. [İngorokva (ინგოროყვა) 1954:157, Çumburidze (ჭუმბურიძე) 1971:207, Fahnrich&Sarcveladze (სარჯველაძე) 1990:402-3]. Ayrıca Svaneti’nin Mestia Bölgesi’nde ‘tshumar’ (ცხუმარ) isminde bir köy bulunmaktadır. ‘-ar’ (-არ) eki Svan dilinde çoğul ekidir.
Gürcüce eski tarihi belgelerde, ‘tshum’ kelimesinin ‘tshom-i’ (ცხომი) ve ‘tshem-i’ (ცხემი) (Kartlis Tshovreba shf. 2, 111, 156) gibi değişik formlarına rastlıyoruz. ‘tshom’ formu, iki ünlü sesin bir hece olarak kaynaştığı Svan dilindeki ‘tshvim’ (ცხვიმ) kelimesinden türemiştir. ‘tshem’ formu ise Svanca ‘tshe’m’ kelimesinde bulunan ‘e’’ sesinin ‘e’ sesine dönüşmesi ile oluşmuştur. Gürcüce’de ‘e’’ sesi yoktur. Bu yüzden bu ses değişik telaffuz edilmektedir. ‘tshom’ formu, tshom-a-ria (ცხომარია) ve tshom-el-i-dze (ცხომელიძე) gibi Gürcü soyadlarında da görülmektedir.
Böylece, Dioskuria ve Sebastopolis isimleri yanında, Svan dilindeki ‘tshum-i’ (ცხუმ-ი) isminin, Sohumi kentinin eski isimleri arasında sayılması gerektiği sonucuna varmaktayız. Ortaçağ sonlarına kadar bilinmeyen Abhaz dilindeki ‘akua’ (აყუა) ismi ise bu kentin eski isimleri arasında sayılmamalıdır.
GAGRA (გაგრა)
Gagra, Gürcüstan’ın kuzeybatısındaki Gürcüstan-Rusya sınırında ve Karadeniz kıyısında yer almaktadır.
Abhaz dilbilimci Kh.Bgajba’ya göre Gagra ismi Abhazca’dır. Bgajba, ‘gag’ kelime kökünü ve ‘-ra’ ekini, Abhaz dilinin karakteristiğine bağlı olarak ayırmaktadır. (Bgajba 1964: 258, 260)
‘Gag’ kökü, Gürcü Bilim Adamı P. İngorokva (პ.ინგოროყვა) tarafından da kelimeden ayrılmıştır. Fakat İngorokva bu kelime kökünün Gürcüce’den geldiğini düşünmektedir ve Gürcüce yer isimlerinden örnekler vermektedir.
* Gagi (გაგი), (Aşağı Kartli’de bir kasaba)
* Gagvi (გაგვი), (Samtshe Bölgesi’nde bir köy)
* Gogareni/Gagareni (გოგარენი/გაგარენი), (Aşağı Kartli’de bir bölge)
P. İngorokva, Gürcüce ‘-ar’ ekinin kullanıldığı ‘Gagari’ kelimesinin ‘Gagra’ yer isminin proto-formu olduğunu ileri sürmektedir. Örneğin hid-i>hid-ar-i (ხიდ-ი>ხიდარ-ი) (Gürcüce ‘hidi’ (ხიდი) ‘Köprü’ anlamına gelmektedir.) (İngorokva, 1954:149).
Başka bir Gürcü dilbilimci Z. Çumburidze (ზ.ჭუმბურიძე), Gagra yer isminin Abhazca olduğunu düşünmekte, ‘Gag’ kökünün ise bir kişi veya oymak ismi olduğuna inanmaktadır.
Yukarıda bahsi geçen hipotezlerin hiçbiri iyi muhakeme edilmemiştir. Bgajba ve İngorokva, aynı kökü birbirinden farklı bakış açıları ile ayırmaktadırlar fakat ayırdıkları kökün anlamlarını belirtmemektedirler. Diğer taraftan Çumburidze’nin düşüncesi, aynı ‘gag’ kökünü kelimeden ayırdığı fakat bu kelime kökünün Abhaz dilinde bir oymak veya kişi ismi olarak hiçbir zaman kabul edilmediği gerçeğini göz önünde tutmadığı için eksiktir.
Gürcü tarihçi T. Mibçuani (თ.მიბჩუანი), ‘Gagra’ kelimesinin Svanca kökenli olduğunu varsayan başka bir hipotez ileri sürdü. Svan dilinde ‘gak-ra’ (გაკ-რა), ‘cevizlik’ veya ‘ceviz ağaçlarının büyüdüğü yer’ anlamına gelmektedir ve Svan dilinde ‘gak’ (გაკ), ‘ceviz’ demektir. (Mibçuani 1989:282)
Biz bu hipotezin kabul edilebilir olduğunu fakat üzerinde bir miktar daha çalışılması gerektiğini düşünüyoruz.
İlk olarak ‘gak-ra’ (გაკ-რა) Svan dilinde sadece ‘cevizlik’ anlamına değil, ‘ceviz ağacı’ anlamına da gelmektedir. ‘-ra’ (-რა) eki Svanca ağaç isimlerinde görülmektedir.
* zeshv/zesh(v)-ra (ზესხვ/ზესხ(ვ)-რა), (Ihlamur Ağacı)
* heb-ra (ჰებ-რა), (Kiraz Ağacı)
* cih-ra (ჯიჰ-რა), (Meşe Ağacı)
Belirtilmesi gereken bir düşünce de Niko Marr’ın ‘-ra’ eki konusundaki görüşüdür. Marr’a göre Svanca’daki ‘-ra’ eki, bu dile Abhazca’dan geçmiştir. Biz bu düşünceyi desteklemiyoruz. Çünkü bir dilin diğer bir dili morfolojik olarak etkilemesi ancak çok güçlü bir etkinin var olması durumunda mümkündür. Abhazca’nın Svanca’ya bu biçimde, hatta Svanca’nın kelime haznesine bile bir etkisi gözlemlenmemiştir. Hâlbuki Svan dilinin Abhazca’ya olan etkisi hiç olmazsa temel yer isimlerinde aşikârdır. Dolayısıyla ‘-ra’ ekinin kökeni farklı bir yol ile açıklanmalıdır. Biz, bu ekin Kartvelgil (Gürcüce-Svanca) kökenli olduğunu söyleyen H. Fahnrich ile aynı görüşü paylaşıyoruz. Bu yüzden ‘Gagra’, tıpkı yukarıda bahsi geçen yer isimleri gibi açıklanmalıdır.
Tanınmış Gürcü tarihçiler T. Jordania (თ.ჟორდანია) ve E. Takaişvili (ე.თაყაიშვილი), ‘Gagra’ yer isminin eski biçimi ile ‘Gagari’ olarak kaydedildiği XIV. yy’a ait bir belge buldular. (Jordania 1897:199; Takaişvili 1913-14.133). Aynı yüzyıla ait İtalyan haritalarında Cacari/Caccara isimleri ile karşılaşıyoruz. (Lavrov 1982:174) Kelime sonunda ek olarak bulunan ‘-i’ ünlüsü, kelimenin Kartvelgil kökenli olduğunu açık bir şekilde belirtmektedir. (-i sesi Kartvelgil dillerde yalın hal yapıcıdır.)
Eğer XIV. yy formlarını birbirleri ile karşılaştırırsak, ‘g’ (გ) sesi ile olan formun mu yoksa ‘k’ (კ) sesi ile (İtalyancada ‘c’) olan formun mu daha eski olduğu sorusu ile karşı karşıya geliyoruz. Bize bu sorunun cevabını verebilecek Abhazca edebi kaynak bulunmamaktadır. Abhazca, yazılı gelenekten yoksun bir dildir. Ayrıca ‘gag’ kökü üzerinde, etimolojik çalışma yapmamızı sağlayabilecek veriler eksiktir. Fakat Svanca, bu konuda ilginç veriler barındırmaktadır. Svanca’da ‘ceviz’ anlamına gelen ‘gak’ (გაკ) kökünde hem ‘g’ sesi hem de ‘k’ (კ) sesi bulunmaktadır. Svanca’da ‘gak’ (გაკ) ve hatta ‘kak’ (კაკ) gibi birbirinden farklı biçimler mevcuttur. Svan köyü Lahamula (ლახამულა) sakinleri günlük konuşmalarında sık sık ‘molad kakaş nakrov eseri ğolmarg’ (მოლად კაკაშ ნაყროვ ესერი ღოლმარგ-cevizin kabuğu dahi yararlıdır.) atasözünü [Davitiani (დავითიანი)] söylerler. Gürcüce ‘kak-al-i’ (კაკალი), Megrelce ‘kak-an-i’ (კაკანი), ‘ceviz, ceviz ağacı’ anlamlarına gelmektedir.
Belli ki, Svan dilinde ‘kak’ (კაკ) kökü zaten vardı ve sonra ‘gak’ (გაკ) formu türedi. İtalyan haritaları üzerindeki c (
kak-ar (კაკარ)>gak-ar (გაკარ)>gag-ar (გაგარ) dönüşüm süreci içindeki ‘-ar’ ekini incelediğimizde ise; bu ek ya Gürcüce kak-al-i (კაკალი) formu içindeki ‘-al’ ekinin Svan dilindeki biçimidir ya da ‘-ar’ eki Svanca’daki çoğul ekidir. Bu düşünce doğru ise gagar (გაგარ)>gagra (გაგრა) dönüşüm süreci yukarıda bahsi geçen Svanca temele oturtulmalıdır. ‘-ra’ ekinin Svanca bitki isimlerindeki varlığı bu düşünceyi desteklemektedir. (İtalyanca Cacari ve Caccara)
TKVARÇELİ (ტყვარჩელი)
Biz, Tkvarçeli yer isminin etimolojisi hakkında tamamen farklı bir düşünceye sahibiz.
İ. Kipşidze (ი.ყიფშიძე), Megrel dilindeki tkvarçeli (ტკვარჩელი) biçiminin yer isminin asıl hali olduğunu düşündü ve anlamını ‘beyaz basamak’ olarak açıkladı. (‘tkva’ (ტკვა)-‘basamak’, ‘çe’ (ჩე)-‘beyaz’) (Kipşidze 1914:329). Kelime içindeki ‘-l’ (-ლ) öğesi açıklanmadığı için bu açıklama yanlış bir etimoloji olarak görünmektedir.
İngorokva’ya (ინგოროყვა) göre ise ‘tkvarçeli’ (ტკვარჩელი), ‘aşağı basamak’ anlamına gelmektedir (1954:172) fakat bu da yanlış bir etimoloji olmaya çok yakındır.
K. Lomtatidze (ქ.ლომთათიძე) ise tamamen farklı bir bakış açısına sahiptir. Lomtatidze, Gürcüce ‘tkvia (ტყვია)>tkva (ტყვა)’ (kurşun madeni filizi) bileşenini ve eski Gürcüce’deki ‘-rets’ (რეც) [fiil olarak ‘da-rets-va’ (დარეცვა) (Gürcüce ‘yayılmak, yaymak’ anlamlarına gelmektedir.)] kökünün Megrelce karşılığı olan ‘-rçel’ (რჩელ) bileşenini birbirlerinden ayırmaktadır. (Lomtatidze 1994:9)
Tkvarçeli (ტყვარჩელი) kasabası çevresinde, XX. yy. başlarından beri kömür madenlerinin işletildiği doğrudur. Fakat bu tarihten önce burada zengin maden yataklarının olduğu bilinmiyordu. Tkvarçeli, küçük ve pek bilinmeyen bir köy idi. Buradaki madenlerin işletilmesine ise 1935 yılında başlanmıştır.
‘tkvarçeli’ (ტყვარჩელი) kelimesinin etimolojisini şu şekilde açıklayabiliriz;
‘tkvarçelia’ (ტყვარჩელია/ტკვარჩელია) tekil olarak Megrelce’de bir bitki ismidir ve ‘siklamen çiçeği’ (tavşankulağı) anlamına [Gürcüce ‘koçivarda’ (ყოჩივარდა)] gelmektedir. ‘tkvarçelia’ birleşik bir kelimedir. T. Gamkrelidze (თ. გამყრელიძე) ve V. İvanov’a göre, bu birleşik kelimenin Gürcüce ‘tkavi’ (ტყავი)<‘tkov’ (ტყოვ/ტკოვ) (deri) olan ilk bileşeni, kelime kökünün eski Gürcüce’deki formudur. Kelimenin ikinci bileşeni olan ‘-rets’ (-რეც) [‘da-rets-va’ (დარეცვა) (Gürcüce ‘yayılmak, yaymak’), yani onun Megrel dilindeki karşılığı olan ‘-rçel’ (-რჩელ) ise Lomtatidze tarafından kelimeden ayrılmıştır. ‘-ia’ (-ია) bileşeni ise bitki isimlerinde bolca bulunmaktadır.
* kopeş-ia (კოპეშ-ია), (Megrelce ‘kabak’ anlamına gelmektedir.)
* kal-ia (კალ-ია), (Megrelce bir bitki türü)
* campez-ia (ჯამფეზ-ია), (Megrelce bir tür çimen)
Bitki ismi ‘tkvarçelia’ (ტყვარჩელია), ‘yayılmış deri’ anlamına gelen ‘tkovrçelia’ (ტყოვრჩელია) kelimesinden türemiştir. Bu türemeyi fonetik süreçler [‘tkov’ (ტყოვ)>‘tkva’ (ტყვა)] ile açıklamak kolaydır. Siklamen çiçeğinin kalın ve deri benzeri yaprakları vardır ve bu bitkinin doğal özellikleri bahsi geçen etimolojiyi desteklemektedir.
Bize göre, ‘tkovrçelia’ (ტყოვრჩელია) formunda başlangıçta ‘-ia’ (-ია) soneki [Örneğin ‘kvadatsi’ (კვადაცი)/‘kvadats-ia’ (კვადაც-ია)] yoktu. Bu sonekli biçim ise yer ismi oldu.
Abhazca ‘tkuarçal’ (ტყუარჩალ) ismi ise Abhaz dilinin başka dillere ait formları, kendi dil özelliklerine bağlı olarak adapte etmesi sonucu türemiştir. Abhazca kelimelerde ‘tk’ (ტყ)/‘tku’ (ტყუ) kompleksi bulunmamaktadır. Sadece Kartvelgil dillerde [Abhazca ‘a-tkua’ (ა-ტყუა)
Teimuraz Gvantseladze (თეიმურაზ გვანცელაძე)
Revaz Çanturia (რევაზ ჭანტურია)
Türkçesi: Yasin Öncü (მსხალაძე)