Eski Gürcü Edebiyatı

Fahrettin ÇİLOĞLU
[email protected]

Kartuli Enis Ganmartebiti Leksikoni (Gürcü Dilinin Açıklamalı Sözlüğü) adlı Gürcüce sözlükte 112.949 sözcük yer alır Bu bize Gürcülerin sözcük hazinesi açısından düyanın zengin dillerinden biri olduğunu göstermektedir. Köklü bir zenginliği olan edebiyatların hemen hepsi bu anlamda zengin olan dillerde kaleme alınmış yapıtlarından oluşur. Gürcü edebiyatı da çok eski ve zengin bir geleneğe dayanır. Bu geleneğin temeli 5.yüzyılda, yani günümüzden onbeş yüzyıl önce atılmıştır. Doğu Hıristiyan dünyasının en eski ve en zengin edebiyatı orta çağ ve erken Hıristiyan edebiyatına ışık tutması bakımından da önem taşır. Bu edebiyatın tek tarihsel edebi dili Gürcücedir. Bugünkü Gürcü edebiyatı dili, Doğu Gürcüce temelinde ortaya çıkmış, 19. yüzyılın ortalarında son biçimini almıştır. Gürcücenin yazımında, geliştirdiği tarihten (yaklaşık olarak İS 300) buyana, kendine özgü yapısal karekteristik özellikleri olan Gürcü alfabesi (Kartuli anbani) kullanılmıştır. Bu alfabe günümüzde 5’i ünlü 28’i ünsüz olmak üzere 33 harften oluşmaktadır. 

 Gürcü edebiyatı, 4. yüzyılda Hıristiyanlığın benimsenmesinden sonra dinsel metinlerin anadile çevrilmesine gereksinme duyulması sonucunda ortaya çıktı. Çeviri dinsel kitapları, azizlerin yaşamlarını anlatan ürünler izledi. Gürcü edebiyatını gelişmesine, ortaçağda Doğu ve Batı dillerinden yapılan çevirilerin ve uyarlamaların da önemli katkısı oldu. Örneğin Budacılığın kurucusu Buda’ya ilişkin Doğu efsanesinden bir uyarlama olan Balavaraiani, Gürcüceden Batı dillerine çevrilerek bütün Avrupa’ya yaıldı. 

12.yüzyıla değin Gürcü edebiyatı temelde “kilise edebiyatı”ndan (azizlerin yaşamlarını anlatan metinler, dinsel metinler, dinsel efsaneler vs.) oluşuyordu. Ama zamanla din dışı konuların ele alınması önem kazandı. Bu yüzyılda Sargis Tmogveli’nin Farsça klasik halk öyküsünden uyarladığı Visramiani, ile Mose Honeli’nin Amirandarecaniani,  Kraliçe Tamara ve kocası David Soslan adına yazılan Çahruhadze’nin Tamariani, İone Şavteli’nin Abdulmesia adlı yapıtları, kilise dışı edebiyatın ilk önemli ürünleriydi. Bu dönemde yazılan en önemli, aynı zamanda klasik gürcü edebiyatının en ünlü yapıtı Şota Rustaveli’nin Vephistkaosani’dir.

Şota Rustaveli, günümüze ulaşmış tek yapıtı olan bu ünlü romantik destanı 1184-1213 arasında hüküm süren Kraliçe Tamara için yazılmıştır.

Destana göre Arap komutanı Avtandil, Şah Restevan’ın kızına aşık olur. (Anlatılana göre Şota Rustaveli de Kraliçe Tamara’ya aşıktı); ama aşkına karşılık görmez. Şahın kızı yani Tinatin bu arda babasının yerine tahta çıkar. Tahta çıkma törenleri sırasında Şahın kuvvetlerini yenen kaplan postlu kahramanı, yani Tariel’i  getirirse Avtandil’e, kendisiyle evlenmeye söz verir. Avtandil, Hintli kahraman Tariel’le karşılaşır; ama onunla dost olur ikisi birlikte, Tariel’in sevgilisi Nestan Darencan’ı bulmak amacıyla kacebi (cinler) ülkesine giderler. Birçok ilginç serüvenden sonra iki kahraman da sevgililerine kavuşur. 

Beşyüzü aşkın dörtlükten oluşan Vephistkaosani, ilk kez 1712’de basıldı. Birçok Batı ve Doğu dillerine çevrilmiş olan bu yapıt, Ahmet Özkan (Melaşvili) tarafından Türkçeye çevrilerek bir bölümü Çveneburi  (1977-79) dergisinde yayımladı. Yapıtın bütünü ise Bilal Dindar ve Zeynelabidin Makas’ın çevirisyle 1991’de Kaplan Postlu Şövalye adıyla basıldı. 

Gürcü edebiyatının gelişimi, 13. yüzyılda başlayan yabancı istilalarıyla kesintiye uğradı. Buna rağmen Rustaveli’nin braktığı ölümsüz şiir geleneği sürdürüldü. 16. ve 17. yüzyıllarda şiir Gürcü edebiyatında ve Gürcü insanın yaşamındaki önemini herzaman korudu. Kral 1.Teimuraz, aynı zamanda adı anılmaya değer bir şairdi.

Gürcü şiirine ulusal-tarihsel konular ilkkez onun döneminde girdi. Teimuarz, Tzameba Ketevan Dedoplisa’da (Kraliçe Ketevan’ın Izdırabı) annesini yurduna adadığı acıklı yaşamını anlattı. İoseb Tbiliseli, Giorgi Saakadze’nin mücadelesini ve acıklı sonunu şiirlerinde konu edindi. Kral Arçil ise şiirlerinde 17. yüzyılın  tarihini fon alarak Kral Teimuraz’ın yaşamını yansıttı. Bu dönemde ünlü şairlerinden biri de Şahnavaziani’nin yazarı Peşangi Hitarişvili’ydi. Bu dönemde özgün şiirin yanında, Farsçadan mazzum ve düzyazı çeviriler de yapıldı. Şahname ve Kilila Damani (Kelile ve Dimne) çok tutulan çevirilerdi.

18. yüzyılın ilk çeyreğinde Gürcü entellektüel  yaşamını aydın bir yönetici, bilgin ve şair olan Kral VI. Vahtang belirledi. Vahtang 1709’da Tiflis’te ilk Gürcü basımevini kurdu ve Vephistkavosani 1712’de ilk kez burada basıldı. Bu basımevinin kuruluşuna Romanya’da bulunan Antimoz İverieli yardımcı olmuştu. İverieli küçük yaşta Gürcüstan’dan Kudüs’e giderek, oradaki patrikhanede yetişmiş aydın bir din adamıydı. Vahtang, Vephistkaosani’nin ilk basımının redaksiyonunu yaptı ve açıklayıcı bilgiler ekledi. Bu Rustaveli’nin ölümsüz destanının ilk bilimsek basımıydı.

Gürcü edebiyatıi ünlü yazar ve sözlükçü Sulhan-Saba  Orbeliani’yle (1658-1725) yeniden canlandı.Orbeliani Prens Vahtang’ın öğretmeniydi. Vahtamg tahta çıkınca onun adına diplomatik görevle Avrupa’ya gitmişti. Sulhan-Saba, Sitkviskona (Söz Demeti) adı altında ilk sistematik Gürcüce sözlüğü hazırladı. Araştırmacıların bu günde yararlandıkları bu sözlüğn 17 binden çok girişi vardır. Sulhan-Saba’nın kitapları arasında, en önemlisi Tzigni Sibrdznesitsruisa’dır (Yalanların ve Bilgeliğin Kitabı). Bu kitapta, eğitici öykülerle bir hükmdarın oğlunu eğitmek amacıyla anlattığı meseleler çerçevesinde oluşmuş eğlendirici anekdotlar yer alır. Prensin öğretmeni Leon ile dalkavuk saray hizmetlisi Ruka arasındaki atışmalara da yer verilir.    Kitaptaki birkaç fabl ve öykü Türk ve Fars kaynaklıdır. Öbürleri ya Gürcü folklorundan alınmıştır ya da Orbeliani’nin hayal ürünüdür.

18. yüzyıl Gürcü edebiyatının, adının mutlaka anılması gereken iki büyük şairi vardır: Davit Guramşvili (1705-92) ve Besiki olarakta bilinen Besarion Gabaşvili (1750-91). Bu iki şair, 17. yüzyılın ikinci yarısındaki Gürcü şiirinin en güzel örneklerini yazdılar. Guramaşvili şiirlerini Rusya’da yaşadığı yıllarda yazdı. O Lezgilere tutsak düşmüş, ama ama Moskova’ya kaçmayı başarmıştı. Kartlis Çiri’de (Gürcüstan’ın Kötü Talihi), Gürcüstan’ın 18. yüzyılın ilk yarısında panoramasını çizen Gabaşvili, eski Yunan felsefesini, Gürcüstan tarihini ve kültürünü çok iyi bilen bir aydındı. İmereti Kralı 1. Solomons’un elçisi olarak Rus Çarının nezlinde bulunmuştu.Gabaşvili şiirlerinde aşk ve iyimserlik motiflerine sıkça yer verir. Şairin yurt severliliği özellikle tarihsel şiirlerinde yansır.

Çveneburi Kültürel Dergi 
Sayı: 1(8) Ocak-Şubat 1993