İmerhevi’deki Köy Adlarının Kökeni Üzerine (Artvin - Şavşat)

İMERHEVİ’DEKİ KÖY ADLARININ KÖKENİ ÜZERİNE

TARİEL PUTKARADZE

        1. Badzgireti/Bazgireti/Vazgireti.

        Bu üç biçimden asıl olanı,Badzgareti’den (ბაძგარეთი) türetilen Badzgiretidir (ბაძგირეთი).Badzgareti sözcüğünün köküBadzgari (ბაძგარი), getirilen ek ise -et dir. Sulhan Saba Orbeliani’nin sözlüğüne (ve böylece eski Gürcü edebiyat dilinde) göre  Badzgari, dikenli çalı anlamına gelir. Çağdaş Gürcü edebiyat dilinde ve lehçelerinde (Acaruli, Leçhumuri, Guruli, İmeruli) Badzgari diken yapraklı çalı demektir. Badzgari’nin gövdesi ise Badzgidir. Buradaar- çoğul ekidir. Eski Gürcücede ar- eki insanın geldiği soyu belirtmek için de kullanılıyordu. Örneğin, Opiza (ოპიზა) – Opiz-ar-i (ოპიზ-არ-ი). –ar- eki, Svanca’nın diyalektlerinde bugün de çoğul ekidir. 

        Bitki adı olan Badzgari (Badzgi), zaman içinde bir yer adı haline geldi. Önce Badzgareti, sonra da Badzgireti biçimine aldı.

        Türkçenin etkisi ile Badzgireti Bazgireti (ბაზგირეთი), bir başka biçimi olan Vazgireti(ვაზგირეთი) oldu.
        -et eki, eski Gürcüce’de  çoğul ve köken gösteren ek idi. Bugünkü Raça (რაჭული) diyalektinde de bu anlamda kullanılmaktadır. Örneğin, bidz-et-i (ბიძ-ეთ-ი) kelimesi amca çocukları anlamına gelir. Diğer Gürcü ağızlarda da durum aşağı yukarı aynıdır. Giorg-et-i (გიორგ-ეთ-ი) Giorgi’nin, Goça-et-i (გოჩა-ეთ-ი) Goça’nın  torunları demektir. –et- ekinin yardımıyla ülke ve bölge adı da üretilmektedir. Örneğin, Svani – Svan-et-i (სვანი–სვან-ეთ-ი), Kahi–Kah-et-i (კახი–კახ-ეთ-ი). Gürcüce’de –en-, -an- ve –eb- ekleri, –et- ekine eşittir. Bazen çiftleşmiş ekler (Örneğin –ant- eki) de görülmektedir. Örneğin, Otara-Otaraanti (ოთარა–ოთარაანთი), Giorga-Giorgianti (გიორგა-გიორგიანთი) gibi.

        Gamişeti Mahallesi:
        Buradaki kök, Gamiştir (გამიშ). –et- çogul ekidir. Gamiş kelimesi özel bir ad olanKamuş/Kamiş’ten (ქამუშ:ქამიშ) türetilmiş olabilir. (Kamuşa-dze-ქამუშა-ძე soyadı da mevcuttur) Söz konusu yer adının, yörenin sahibi kişi adından (Gamişa, Kamuşa) türemiş olma olasılğı yüksektir.

        2.  Daba
        Daba (დაბა), eski Gürcüce bir sözcüktür ve tarla, köy, konak anlamına gelir (İlia Abuladze, Sulhan-Saba, “Gürcü Dilinin Açıklamalı Sözlüğü”). Gürcüstan’ın her yerinde Daba sözcüğünden türenmiş yer adlarına (Daba, Dabani, Garedaba, Gar-dabani - დაბა, დაბანი, გარედაბა, გარ-დაბანი) rastlanır.

        Devadzeebi (Devieti) Mahallesi:
        Eski yer adlarında –et eki, bazen –dze (ძე) eki ile yer değiştirir. Örneğin Acara’da eskiden Daç-it-i (დაჩ-ით-ი) olan köyün adı bugün Daçi-dze-eb-i’dir (დაჩი-ძე-ებ-ი). Benzer durum Devi-et-i – Davadzeebi (დევაძეები) için de geçerlidir. Deva/Devi bir erkek adıydı. Devienti/Devidzeebi/Devadzeebi, bu addan türenmiştir. Daha sonra bu ad, mahalleye de verilmiştir.

        3. Dasamoba
        Dasamoba’nın (დასამობა) araştırılmaya ihtiyacı var. Çünkü asıl biçiminden uzaklaşmış gibi görünmektedir. Ama –ob-a eki, Gürcüce’de sonektir. Dasamoba’nın kaynaklandığı biçiminin araştırılması gerekir:  1. dans etme ve dans yeri anlamına gelen  sama (სამა) ya da 2. Üçleme demek olan sameba’dan (სამება) geliyor olabilir.

        Davlati Mahalleleri: 
        Davl-at-i (დავლ-ათ-ი) adındaki –at- sonektir ve –et- ekiyle aynı işleve sahiptir. Davla bir erkek adı olmalı. Bunu dovlati (დოვლათი) ile karıştırmamalıyız. Çünkü dolvati gibi kelimeler yer adları olamıyor. Davlati, önceleri Davla’ya ait arazi anlamına geliyordu. Daha sonra bu, mahallenin adı oldu.

        Brili: Brili  (ბრილი) köyü Acara’da Şuahevi ilçesinde yer alır. Buradaki Br- kök, il- sonektir.

        Nioleti (ნიოლეთი): Burada da –et- sonektir. Niol- Niori-/Nioreti  (sarımsak/sarımsak yetiştirilen yer) sözcüklerinden türenmiş olabilir. Niola/Niora/Nioli biçimde özel addan da geliyor olabilir.

        4. Diobani
        Diobani (დიობანი) birleşik sözcüktür: Didi ubani (büyük mahalle) – Di-obani. Burada ikinci –di- kaybolmuştur. Diobani sadece bir köy adı değildir. İphrevli köyünde bu ad ıtaşıyan bir yayla vardır. Dasamobi köyünde bir dere Diobnis Ğele – Diobniğele,  Tskalsimeri köyünde de bir dağDiobnitsveri adını taşımaktadır.

        Mahalleler:
        Koklieti (ქოქლიეთი): Kokela özel adından Kokelaeti.
        Kokleeti / Koklieti (ქოქლეეთი/ქოქლიეთი). Gürcüce’nin İmerhevi, Acara ve Mesheti şivelerinde, he-eb-i – yerine hiebi (ağaçlar), kibeebi yerine kibiebi (merdivenler) olması doğal bir durumdur. 
        Tsikreti (თსიკრადზე). Burada da özel addan soyadı türenmiştir: Tsikara/Tsikra – Tsikraeti – Tsikreti, Tsikradze (წიქარა / წიქრა - წიქრაეთი - წიქრეთი, წიქრაძე)
        Kumlieti. Kumla (კუმლა) özel addır: Kumla-et-i – Kumlieti.
        Kumaşeti: Kumaş-et-i (ყუმაშ-ეთ-ი)
        Tsialeti: Tsial-et-i (ციალ-ეთ-ი)
        Obnieti: Obana-Obnaeti-Obneeti-Obnieti (ობანა-ობნაეთი-ობნეეთი-ობნიეთი). 
        Corienti: Cira/Cora. Kök erkek adı Cora’dan (ჯორა) geliyor olabilir. C’nin yanındaki o Türkçe’nin etkisi ile değişime uğramıştır: Ciraenti – Cirienti: Ciri-en-t-i (ჯირაენთი: ჯირიენთი: ჯირი-ენ-თ-ი).

        5. Zakieti
        Erkek adı Zakia/Zaka’dan türenmiştir: Zakaieti – Zakietis (ზაქაიეთი - ზაქიეთი).
        Mahallesi: Eliatsminda (ელიაწმნიდა) - Aziz Elia Kilisesi’nden buranın adı Eliatsminda olmuştur. Gürcüstan’da buna benzer, Andriatsminda, Eliatsminda, Giorgitsminda gibi pek çok örneğe rastlanır. Ayrıca İmerhevi’de de Çihori köyünde Ardiastsminda (Andriatsinda’dan türenmiştir) mahallesi ve yaylası vardır.

        6. Ziosi. Kök Zio. Benzer durum Gürcüstan’da da söz konusu. Örneğin, Şindisi, Shvilisi gibi. –s-i eki, birine ait olduğunu gösterir. Zio/Zia özel addır. Bu addan Gürcüce’nin kurallarına uygun olarak Ziosi (ზიოსი) türenmiştir.

        7. İvieti/İveti 
        Burada kök İv. –et- sonektir. İv, Avi kelimesinden türenmiş olabilir. Aveti-Eveti-İveti(ავეთი-ევეთი-ივეთი).

        8. İphrevi/İphreuli (იფხრ/იმერხევი).
        Burada iki açıklama yolu olabilir. Birincisi İphr- İmerhevi. İphrevi, İmerhev‘in bir fonetik biçimidir. İmerhevi – İmrhevi – İmhrevi – İphrevi. İkincisi İmerhevi’de İphrana, İprana, İphrevani ve İphrevli yer adları mevcuttur. Kök İphra’dır. Anlamı net değildir. Eski Gürcüce’deki İpkli (buğday, un) kelimesi ile ilişkili olabilir. Böylece İpkl-ev-i – İphlevi – İphrevi. Fonetik olarak k - h, l ise, r olarak değişebilir. Yani anlamı buğdayı bol olan yer olabilir.

        İmnadze Mahallesi:
İmnadze (იმნაძე) Guria’da ünlü bir soyadıdır. Bu soyadını taşıyan insanlar İmerhevi’de de yaşamış ve mahallenin adı da bu soyadından türemiş olabilir.

        9. Manatba (მანატბა). 
        Mana’nın Gölü (Gürcücede tba göl demektir) anlamına gelir. Mana ise özel addır.

        10. Surevani / Surebani (სურევანი / სურებანი)
        İmerhevi’de ayrıca Svirevani de mevcuttur. Gürcücede iv ve u sıkça yer değiştirirler. Gürcücede bazen kvira (hafta) kure, tsvima (yağmur) tsuma biçimini alır. Guria’da Surebi, Tavsurebi ve Şua Surebi (სურები, თავსურები, შუა სურები), İmereti’de ise Sviri (სვირი) adlı köyleri vardır. 
        Kutal-et-i (კუთალ-ეთ-ი) Mahalleleri:
        Davit-et-i (დავით-ეთ-ი).
        Her iki sözcükte de, –et eki özel ada eklenmiştir. Daviteti Davit’e, Kutaleti ise bazen takma ad olarak kullanılan Kutala’nın (კუტალა) yeri anlamına gelir.   

        11. Ube
Gürcüce’de ube (უბე) sözcüğü elbisenin bir parçası (cep gibi) ve deniz koyu anlamında kullanılır. Bu ad köye coğrafi durumundan dolayı verilmiş olabilir.

        Mahalleleri: Kulul-ienti, İbis-ienti, Gorgv-ienti, Çiv-ienti, Kov-ieti, Kortoh-ienti, İlem-ienti (კულულ-იენთი, იბის-იენთი, გორგვ-იეთი, ჭივ-იეთი, კოვ-იეთი, კორტოხ-იენთი, ილემ-იენთი).
Bu adlar yerel soyadlarını göstermektedir. –iant- ve –ient- ekleri başta Meshuri, Acaruli ve İmerheuli olmak üzere Gürcüce’nin diğer şivelerinde de vardır.

        12. Phikiuri (ღაბატი) / ფხიკიური (რაბათი)
Gürcüce’de -iur bir sonektir. Örneğin, tsa (ცა; gök) – tsiuri (ც-იურ-ი; gökten olan), tke (ტყე; orman) – tkiuri (ტყიური; yabani), mze (მზე; güneş) – mziuri (მზიური; güneşli). Phik, muhtemelen özel bir adıdır.

        13. Çakvelta  
        Gürcüce’de -ta bir sonektir ve bir yere ait olmayı gösterir. Çakvi (ჩაქვი), Gürcüstan’da bir kasaba adıdır. Çakvelta (ჩაქველთა), Çakvililer anlamına gelir.

        14. Çihori  
        “Gürcü Dilinin Açıklamalı Sözlüğü”ne göre çihori (ჩიხორი) aşağı kısım demektir. Çihori, çihlar (çıkmazlar) yeri anlamına geliyor olabilir. 

        Mahalleleri: Tetraketi: Tetra Kedi – Tetri Kedi (თეთრაქეთი: თეთრა-ქედი - თეთრი ქედი). Tetra Kedi, Beyaz Tepe demektir.
        Andriatsminda – Aziz Andria Kilisesi’nden dolayı köye Andriatsminda (ანდრიაწმინდა) adı verilmiştir.

        Tsiteladze (წითელაძე), Tsiteladze soyadından türenmiş bir yer adı.
        Libani (ლიბანი): Sulhan Saba’ya göre Libani bir dağ ismidir. Libani sözcüğü, Gürcü dilinde hem bir bitkinin hem de bir ülkenin (Lübnan) adıdır. 
        Gigieti: Gig-iet-i (გიგიეთი: გიგ-იეთ-ი).
        Çedriuli: Çedr-iul-i (ჭედრიული: ჭედრ-იულ-ი), Diobani’de bir yayla adıdır. Kökü Çedra’dır (ჭედრა). Mçedeli (demirci) yada Çedila (koyun) ile bağlantılı olabilir.
        Çedila-ur-i – Koyun otlağı

        15. Tsetileti (Agara)
        Tsiteleti’nin (წეთილეთი) değiştirilmiş biçim dlabilir. Kökü Tsiteli (kırmızı), –et- ise ektir.

        16. Tsepta (Ustamisi)
        Tsep-ta (წეფთა), Tseplerin yeri olabilir.

        17. Tskalsimeri
        Tsk’als-imer-i (წყალსიმერი), suyun ötesi, karşı yaka demektir.
        Mahalleleri: Şoltishevi (შოლტისხევი)
        Şoltishevi, –dik, doğru dere demektir.
        Bzata: Bza-ta (ბზათა: ბზა–თა). Bza bir bitki ismidir.

        18. Hevtsvrili (ხევწვრილი)
        Gürcüce’de Hevtsvrili, ince dere demektir. 
        Mahalleleri: Batlieti (ბალთიეთი). 
        Balt-ianebi (ბალთ-იანები): Baltiani – bir erkek takma adıdır.
        Goianti (გოიანთი): Goia, özel addır. Goianti, Goia’nın torunları.
        Abramianti (აბრამიანთი): Abram’ın torunları.
        Miheilkmianti (მიხეილყმიანთი): Miheil’e ait köylülerin torunları.
        Megrelianti (მეგრელიანთი): Buraya gelen Megrellerin torunlarının oturdukları mahalle.
        Cmuhianti (ჯმუხიანთი): Cmuha’nın torunlarının mahallesi.
        Revazianti (რევაზიანთი): Revazi’nin torunlarının mahallesi.

        19.  Cvarishevi (ჯვარისხევი)
        Cvari’nin (haç) olduğu dere demektir. Belki de bu dere haç biçimindedir.