Abhazya'daki Kriz: Bilmeniz Gerekenler

Son birkaç ay, Gürcistan'ın kuzeybatı ucunda yer alan ve Rusya Federasyonu tarafından askeri, siyasi ve ekonomik olarak kontrol edilen yaklaşık 200.000 nüfuslu Abhazya'da olaylı geçti.

Uzun olaylar dizisi, Eylül ayında bölgenin eski lideri Raul Khacimba'nın Ağustos 2019'daki "cumhurbaşkanlığı" seçimlerinde tartışmalı bir zafer kazandığını iddia etmesiyle başladı ve Ocak ayı ortasında bir grup muhalefet yanlıları uzun süren meşru mücadeleler ve sokak gösterileri sonrasında Khacimba'nın yönetimine baskı yaparak Kremlin'i kilit Abhazya sözcüsü Vladislav Surkov (o zamandan beri Kremlin'den ihraç edilmiş) ve Raşid Nurgaliyev'i Sohum'a göndermesini ve bir zamanlar güvendikleri yandaşlarını istifaya zorlamasıyla sona erdi.

Önümüzdeki haftalarda ortalık nihayet yatışmış görünüyordu; yetkiler, resmi olarak Khacimba'nın hükümet başkanı Valery Bganba'ya devredildi ve yerel seçim yönetimi seçimlerin tekrarlanacağı tarihi duyurdu – 22 Mart. Üç aday ‘cumhurbaşkanlığı’ yarışına girdi ve bölgede aktif kampanya başlattı, ancak muhalefet lideri ve açık ara önde giden Aslan Bzhania'nın gizemli (yeniden) hastaneye kaldırılması, olayların gidişatına beklenmedik bir değişiklik ekleyerek siyasi sürtüşmeleri yeniden alevlendirdi.

Abhaz siyasetinin çoğu Kremlin koridorlarında yazılmış ve yönetilmiştir ve seçimlerin sonucu ne olursa olsun öyle kalacaktır. Ancak son gelişmeler, Rusya'nın işgali altındaki bölgelerde işleri nasıl yürüttüğüne ışık tuttuğu için daha yakından incelemek isteyen bir hikaye anlatıyor.

‘Abhaz’ başkanlığının rolü

Abhaz anayasasına göre, ‘cumhurbaşkanları' yürütme organını yönetir, dış ve iç politikaya rehberlik eder ve bakanlar kabinesini atar ve görevden alır. Buna karşın, Halk Meclisinin, bölgesel yasama organının karar verme gücü çok azdır. Siyaset bilimi dilinde bu, bölgenin ileri düzeyde başkanlık sistemine sahip olduğu anlamına gelmektedir. Ancak bu anayasa maddelerini yorumlamak, özellikle Moskova'nın tanklarını Gürcistan'ın derinliklerine gönderdiği ve Abhazya ve Tskhinvali bölgelerinde uzun zamandır var olan siyasi-askeri varlığını resmileştirdiği Ağustos 2008 savaşından sonra bir hata olurdu.

Bunun yerine, bu anlamda anayasa bağlamında verilen tavizler, çatışma arabulucusu kisvesi altında Moskova'nın Sokhumi ve Tskhinvali siyasetinin günlük rutinlerine doğrudan müdahale etmekle önünü kestiği ve yerel yönetimlere belirli bir ölçüde özerklik tanıdığı 1990'ların ve 2000'lerin başlarının ortaya çıkardığı bir sonucu ve eylemsizliği olarak görülmelidir. Ancak 2008 yılından bu yana Rusya, siyasi, ekonomik ve güvenlik meseleleri üzerindeki kontrolünü sıkılaştırarak iki bölgeye sağlam bir şekilde hakim olmaya başlamıştır. Sonuç olarak, Abhaz ‘başkanlığı' (ve bu konuda Abhaz siyasetinin tamamı) etkin bir şekilde Kuzey Kafkasya'daki “cumhuriyet başkanlarını” anımsatan seçilmiş bir vali rolüne indirgenmiştir.

Bununla birlikte, Abhazya'daki ‘cumhurbaşkanlığı seçimleri’ Ağustos savaşından sonra bile, hem görev yeri için aday olmak isteyen aday sayısı hem de seçim süreçlerine halkın katılım derecesi açısından son derece rekabetçi kalmıştır. Böyle bir heyecanın nedenleri değişiklik göstermektedir; Abhaz toplumunda bazıları 'başkanlığı’ istedikleri devletin bir sembolü olarak görürken ve dolayısıyla seçimler- egemenliklerini sağlamlaştırmanın bir yolu olarak, diğerleri ise – çeşitli türden partiler– seçimleri Abhazya'nın yoksul ama kaynak bakımından zengin ekonomisine hakim olmanın bir yolu olarak görürler.

Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin tarihi

Bölgedeki ‘cumhurbaşkanlığı seçimlerinin’ tarihi, 1992 -1993 silahlı çatışmada Abhaz milliyetçilerinin lideri Vladislav Ardzinba'nın Abhazya Yüksek Konseyi'nin geri kalan ‘yarısı’ tarafından ‘cumhurbaşkanı’ seçildiği 1994 yılına dayanıyor (Gürcü milletvekilleri çatışma sonucunda bölgeden ihraç edilmiştir). 1999 yılındaki sonraki seçimler halk oylamasıyla yapılmış ve Ardzinba rakipsiz kalmış ve neredeyse bütün oyları toplamıştır. O zamandan beri Abhazya'nın üç ‘cumhurbaşkanı’ sahipti ve beş seçim dönemi düzenledi, ancak liderlerin hiçbiri seçimlerle değiştirilmedi.

Abhaz ‘cumhurbaşkanları’ en fazla iki beş yıllık dönem için halk oylamasıyla seçilir. Bu görev için yalnızca 35 ve 65 yaşları arasındaki bir Abhaz aday olabilir. 

Ardzinba'nın halefi Sergey Bağapş 2011 yılında, görevdeki ikinci dönemini tamamlamasına üç yıl kala öldü. Bağapş'ın yerine yakın arkadaşı Aleksander Ankvab getirildi, ancak muhalefet taraftarlarının Kremlin tarafından istenmeyen liderin yerini almak için yaptırım görmüş gibi görünen bir hareketle Sohum'daki ‘cumhurbaşkanlığı’ yönetimine saldırmasının ardından Mayıs 2014 'te görevden alınmıştır. Tarih, 2014 olaylarının kilit isimlerinden biri olan Raul Khacimba'nın ‘cumhurbaşkanlığı’ yönetiminin şiddet yoluyla devralınmasının ardından istifaya zorlanmasıyla sadece iki ay önce tekrarlanacaktı.

Krizin kökenleri

Devam eden siyasi kriz 2014'e ve daha da uzaktan- muhalefet adayı Sergey Bağapş'ın Vladislav Ardzinba'nın sağ kolu ve seçimlerde Moskova'nın gözdesi Raul Khacimba'ya karşı beklenmedik bir zafer kazandığı 2004 olaylarına dayanıyor. O zamanlar Khacimba, seçim sonuçlarına itiraz ederek aylar süren bir siyasi krize yol açmıştı. Anlaşmazlık sadece Moskova aracılı bir anlaşmayla çözüldü. Bağapş ve Khacimba iktidarı paylaşmak zorunda kaldılar ve Khacimba tekrar seçimlerinden sonra bölgenin ‘cumhurbaşkanı yardımcısı’ oldu.

Koalisyon çok uzun sürmedi: Khacimba 2009 yılında görevden ayrıldı ve siyaset alanında bağımsız bir sürece girmeye karar verdi, ancak Aralık 2009 ve Ağustos 2011 seçimlerinde sırasıyla Bağapş ve Ankvab'a karşı kaybederek başarısız oldu. Abhaz seçmenlerinin kalbini kazanma girişimleri, Aleksander Ankvab'ın devrilmesinden sonra yapılan erken seçimlerde Ağustos 2014'te gerçekleşti. Bu sefer Khacimba oyların %50,57'sini toplayarak seçimi kazandı.

Khacimba'nın seçimlerdeki başlıca rakibi, 2010-2014 yılları arasında Sergey Bağapş ve Aleksander Ankvab yönetimindeki Abhaz güvenlik teşkilatı başkanı Aslan Bzhania'ydı. Seçimlerde oyların %36'sını aldı. Yenilgisine rağmen, Bzhania sonraki yıllarda siyasi olarak aktif kaldı; 2015 yılında Apra vakfını kurmaya devam etti ve 2019 yılının başlarında muhalefetin tartışmasız lideri olarak ortaya çıkarak 2017 yılında bölge parlamentosunda seçildi. 56 yaşındaki lider siyasi sermayesini Khacimba'nın ekonomik sorunlara, artan yolsuzluğa, verimsiz yönetime ve artan suç oranlarına yönelik kötü politika tepkilerini sert bir dille eleştirerek yapılandırdı. Ayrıca Khacimba'nın istifası için 2016'dan 2019'a kadar tüm çağrılara öncülük etti.

‘Cumhurbaşkanlığı’ seçimi: birinci ara

Abhaz muhalefeti fazla seviyedeki iyimserlik derecesiyle seçim yılına ulaşmıştır. Başlangıçta 21 Temmuz'da yapılması planlanan ‘cumhurbaşkanlığı’ anketleri Aslan Bzhania'ya kesin bir zafer gösteriyordu, ancak umut veren bu lider, Nisan ayı ortasında aniden nefes darlığı ve konuşma bozukluğu belirtileriyle hastaneye kaldırıldı. İlk olarak muhalefet, Aslan Bzhania'nın viral bir zatürre şikayeti olduğunu Moskova hastanesinden verilen resmi bir teşhis üzerinde şüphe etmek için hiçbir sebep olmadığını bildirdi. Ancak daha sonra muhalefet liderinin, iki korumasıyla birlikte Münih merkezli bir laboratuvarda yapılan incelemeye dayanarak ağır metallerle zehirlenmiş olabileceği ortaya çıktı. Bu bildiri, muhalefet taraftarlarının sokaklara dökülmesine ve yetkililerin seçim tarihini 25 Ağustos'a ertelemelerine yol açtı.

Bzhania hala seçim için tam olarak toparlanamadı ve sonunda Amtsakhara partisi genel başkanı ve yakın siyasi müttefiki Alkhaz Kvitsinia'nın adaylığını onaylamaya karar verdi. Kvitsinia aktif bir kampanya yürüttü ve yarışmayı ikinci tura taşımayı başardı. Burada Raul Khacimba'nın %47,38'lik oyuna karşı %46,19 oy toplayamadı. Seçim yönetimi Khacimba'yı seçimin kazananı ilan etmesine karşın, Kvitsinia karara itiraz ederek, kazananın ikinci olduğunu ve "herkese karşı" toplanan oylardan daha fazlasını alması gerektiğini şart koşan seçim yönetmeliklerine aykırı olduğunu iddia etti.” Kvitsinia ‘yüksek mahkemedeki' ilk duruşmada davayı kaybetti, ancak kararı temyiz mahkemesine götürdü.

9 Ocak'ta, mahkemenin son duruşması için toplanmasından bir gün önce, kendi kendini 'Donetsk Halk Cumhuriyeti’ ilan eden Abhaz askeri komutanı Akhra Avidzba liderliğindeki yüzlerce muhalefet eylemcisi Khacimba'nın istifası için 'cumhurbaşkanlığı’ yönetimine girdi.

Çıkmaza son vermek için Moskova Rus Güvenlik Konseyi Sekreter Yardımcısı, Raşid Nurgaliyev'i bölgeye gönderdi. Kremlin elçisi 10 Ocak'ta Abhazya'ya gitti ve gelişinden birkaç saat sonra, temyiz kurulu 'cumhurbaşkanlığı’ ikinci tur seçimlerinin sonucunu geçersiz ilan etti. Khacimba başlangıçta kararı eleştirdi ve istifa etmeyi reddetti, ancak başka bir kriz yöneticisi, Cumhurbaşkanlığı yardımcısı Vladislav Surkov 12 Ocak'ta Sohum'a geldiğinde, görevdeki aday istifa etti ve tekrar seçimlerine katılmayacağını duyurdu.

‘Cumhurbaşkanlığı’ seçimi: ikinci ara

Erken ‘başkanlık’ seçimi 22 Mart 2020'de yapılacak. Seçmenlerin üç seçeneği olacak: Amtsakhara, Birleşik Abhazya ve Aitaira partileri tarafından desteklenen aday olan Aslan Bzhania (56); görevdeki ‘ekonomi bakanı’ ve Khacimba ekibinin seçtiği Adgur Ardzinba (38) ve Akzaara partisi genel başkanı ve eski bir içişleri bakanı Leonid Dzapşba (60).'

Seçim yarışının ilk haftalarında, oylar açıkça Bzhania lehine ilerliyordu. Aday üç ana muhalefet partisinin onayını aldı ve eski bir ‘cumhurbaşkanı’ ve yerel siyasette ağır bir ağırlığı olan Aleksander Ankvab ile güçlerini birleştirdi, ancak Bzhania'nın seçimlere üç haftadan kısa bir süre kala Moskova'dan eve giderken 2 Mart'ta gizemli bir şekilde hastaneye kaldırılması, yaklaşan seçimlerde zafer kazanma olasılığı konusunda şüphelere yol açtı.

Medyada liderlerinin zehirlenebileceği yönünde çıkan haberlere öfkelenen Bzhania taraftarları tekrar sokaklara dökülerek ‘cumhurbaşkanlığı’ yönetimini devraldılar ve cumhurbaşkanı vekilinin istifasını talep ettiler.’ Ancak Rusya'nın Sohum ‘büyükelçisi’ Aleksey Dvinyanin, Abhaz-Rus “stratejik ortaklığını” baltalamak isteyen “çeşitli siyasi çevrelerden radikal çevrelere” karşı uyarıda bulunduğunda, muhalefet söylemlerini yumuşattı ve protestoları geri çekti.

Daha önce de olduğu gibi, adayın tedavi gördüğü Rus hastanesi zehirlenme belirtisi olmadığını söyledi ve bunun basit bir zatürre olduğunu iddia etti. Adayın kendisi, hastaneden taburcu olduktan kısa bir süre sonra 13 Mart'ta verdiği bir röportajda, zatürre olayını yineledi, ancak hastalığının “dış nedenleri” olup olmadığını belirleme niyetinde olduğunu belirtti.

Bzhania seçime geri döndü; 14 Mart'ta Sohum'a döndü ve seçim kampanyasına devam etti, ancak zafer artık onun için kolay olmayacaktı. Seçim gününden bir hafta önce, karşı taraf Khacimba'nın istifasından sonraki ilk günlerin krizini nihayet atlatmış ve Adgur Ardzinba'nın adaylığı etrafında mali ve idari kaynaklarını başarılı bir şekilde seferber etmiş görünüyordu.

Raul Khacimba'nın kabinesinde nispeten ılımlı bir siyasi figür olan Ardzinba'nın adaylığı, kendi sahası da dahil olmak üzere bölgedeki pek çok kişi için sürpriz oldu, ancak aday, kendisini skandallardan ve Abhaz siyasetine özgü entrikalardan uzak, lekelenmemiş bir siyasetçi olarak konumlandırarak canlı bir kampanya yürüttü. Birlik çağrısına giren Ardzinba, Abhazya'nın ekonomik sorunlarına hızlı ve daha az bürokratik çözümler sunmanın yanı sıra suç ve yolsuzluğa darbe indirme sözü verdi. Bzhania'nın daha istekli ve açık olduğu bir konu olan Tiflis ile diyalog olasılığına karşı sert bir tutum sergileyerek Abhaz radikallerinin de onayını aldı.

Rusya'nın tercihleri

Seçimlerin ilk tekrarında Kremlin'in açık bir favorisi vardı ve bu Raul Khacimba'ydı. Vladimir Putin, Abhaz lideriyle 6 Ağustos 2019'da ilk tur seçimlere üç hafta kala görüşürken, Savunma Bakanı Sergey Şoigu, Abhaz ordusunun modernizasyonunu finanse etmek için 25 Ağustos seçimlerinden sadece iki gün önce bir anlaşma imzaladı. Putin, muhalefetin endişelerini göz ardı ederek Khacimba'yı zaferinden ötürü tebrik etti.

Ancak bu sefer, Ruslar tercihlerinin nerede olduğu konusunda açık sözlü olmadılar. Bunun nedeni ister Kremlin'in devam eden iç değişimleri ister kaybeden tarafta yer almama girişimi olsun, Ruslar en azından kamuoyu önünde ve en azından şimdilik seçimlere müdahale etmekten kaçınmış görünüyorlar. Ama kesin olan bir şey var; Kremlin, Adgur Ardzinba'nın Abhaz yönetiminde daha deneyimli bir Aslan Bzhania'dan çok daha rahat olacaktır.

Bzhania, Abhaz siyasi yelpazesinin çoğunda olduğu gibi, Rusya Federasyonu ile daha yakın ilişkilere açık bir şekilde hevesli olmasına ve hatta 2014 Soçi Olimpiyatları sırasında güvenliği sağlamak için Vladimir Putin'den Dostluk Nişanı almasına rağmen, Rusların özerk yönetim arayışlarından her zaman nefret ettikleri 'başkanlar' Sergey Bağapş ve Aleksander Ankvab ile olan yakın bağlantıları onu Kremlin için istenmeyen bir figür haline getirmiştir.

Sırada ne var?

Yaklaşan seçimler hakkında kesin sonuç çıkarmak için henüz çok erken, ancak son gelişmelerden üç sonuç çıkarılabilir.

‘Cumhurbaşkanlığı’ seçimleri, Abhaz-Rus ilişkilerinin açıkça hiyerarşik olduğunu, Rusya'nın hızı belirlediğini ve bölgedeki ipleri elinde tuttuğunu gösterdi. Yine de yerel siyasi elitler koruyucularından belirli ölçüde özerkliklerini devam ettirmektedir ve tercihleri her zaman Moskova ile uyumlu olmayabilir. Bu birlikte yaşamanın uzun süre sürüp sürmeyeceği yakında görülecek, ancak statüko bu sefer kesinlikle bozulmayacaktır.

Seçimler, Abhaz siyasetinin canlı olabileceğini, ancak aynı zamanda çok dar ve çok etnik temelli olduğunu da vurgulamıştır. Abhazya'daki siyaset erkeklere ait olarak kalır ve siyasetteki erkekler mutlaka etnik Abhaz olmak zorundadır. Bu, Abhazya nüfusunun yaklaşık 2/3'ü, Gürcüler, Ermeniler ve Ruslar gibi birçok Gürcü'nün Sohum'un kendi topraklarına ait olma politikası ile etkin bir şekilde haklarından mahrum bırakılmasıyla birlikte, karar verme sürecinden etkili bir şekilde uzak oldukları anlamına geliyor. Bzhania'nın seçimi, özellikle Khacimba'nın dışlama politikalarından en çok zarar gören Galili Gürcüler söz konusu olduğunda, bu açıdan resmi iyileştirebilir.

Seçimler, Abhaz siyasetinin temelde tehlikeli bir mesele olduğunun da altını çizdi. Aday zehirlenmesi iddiaları, ‘cumhurbaşkanlığı’ yönetiminin rutin olarak devralınması ve (Akhra Avidzba'nın gösterdiği gibi) partilerin ve yeraltı suç dünyasının siyasetteki artan rolü, bölgenin gelecekte gizli ilişkiler ve dış gözlemciler için ille de şeffaf olmayan yasadışı etkilerle yeni istikrarsızlık dalgalarıyla karşı karşıya kalabileceğini göstermektedir.

Seçimler nasıl gerçekleşirse gerçekleşsin, bir şey kesinlikle geçerli olacak: Yeni lider, parti, aile ve kişisel sadakat çizgileri boyunca bölünmüş derin kutuplaşmış bir toplumda faaliyet göstermek zorunda kalacak ve seçim kampanyası sırasında cömertçe dile getirilen seçim vaatlerinin çoğunu yerine getirmek (imkansız olmasa bile) zorlaşacaktır.

Haber Analiz: Tornike Zurabişvili
Tornike Zurabaşvili eski bir Civil.ge editörü ve Avrasya Demokratik Güvenlik Ağı (EDSN) üyesidir.
Kaynak: Civil.ge